اگر قاری به تلاوت قرآن به‌عنوان یک خوش صدایی و آوازه‌خوانی، نگاه کند به طور حتم از رتبه والا که مرتبت خشیت است، سقوط خواهد کرد.
عصر پنجشنبه نخستین روز ماه مبارک رمضان عیدانه پربرکتی از ماه ضیافت خدا نصیب جامعه قرآنی شد و کام جان جمعی از حافظان و قاریان ایرانی در حضور رهبرمعظم انقلاب از حلاوت تلاوت پر معنای کلام الهی شیرین شد.
در این دیدار پس از آنکه قاریان خوش خوان در سطوح و سنین مختلف و از استان‌های گوناگون کشور به تلاوت کلام الله مجید پرداختند؛ رهبرمعظم انقلاب در سخنان کوتاهی در آستانه اذان به بیان نکات مهمی در خصوص اثرگذاری هرچه بیشتر و ارتقای سطح تلاوت قرآن در جامعه پرداختند، نکات مهمی که می بایست با مداقه و اهتمام بیش از پیش معلمان قرآن، اساتید و سیاستگذاران نهادهای قرآنی همراه باشد.
از جمله مهمترین محورهای بیان شده در این دیدار، تاکید بر اهمیت تاثیر و نفوذ قرآن در دل ها بر اثر تلاوت قاری با این تعبیر شایسته بود که مقصود این است که مفاهیم قرآن در دل ها اثر کند و شرط اول تلاوت قرآن با باور به مفاهیم آن است.
رنگ قرآن و خُلق قرآن
«لسول» از پژوهشگران حوزه ارتباطات در مقاله ای با نام «ساخت و کارکرد ارتباط در جامعه» پس از طرح الگوی معروفش در عناصر پنجگانه ارتباط می نویسد: «چه کسی پیام می فرستد، برای چه کسی؟ از چه مجرایی؟ چه می گوید؟ و با کدام تاثیر؟»
او در پژوهش خود همه این پرسش‌ها را با مبانی دقیق تبلیغ و اقناع مورد بررسی قرار می دهد و تاکید بر فرد ارسال کننده پیام در تاثیرگذاری هر چه بیشتر پیام دارد و این را از مهمترین مبانی موفقیت در ارسال پیام برمی‌شمرد.(1)
از این رو بسیاری دیگر از نویسندگان و محققان نیز بر این باور مهم اعتقاد دارند که لازمه ارتباط حقیقی این است که فرستده پیام، به پیامی که می‌فرستد آگاه باشد و تصمیم به فرستادن آن بگیرد و دیگری موفق شود که آن را دریافت کند.
و به تبع باید ارسال کننده پیام و مجرای ارتباط پیام نیز برخوردار از اثرات حوزه های معانی پیام باشد.
همچنین حضرت آیت الله العظمی جوادی آملی نیز در خصوص تاثیرپذیری از قرآن افراد از قرآن می‌نویسد: «قرآن کریم کتابی است حق و برای همگان نازل شده و عموم جوامع بشری را به تدبر در قرآن فرا می‌خواند، ولی بعضی از انسان‌ها بر اثر گناه دل شان را بسته‌اند که در این صورت توفیق تدبر در قرآن نصیب شان نمی‌شود، خداوند در این زمینه می فرماید: «افلا یتدبرون القرآن ام علی قلوب اقفالها … »(2) اگر کسی دلش باز بود، توان تدبر در قرآن را خواهد داشت و معانی قرآن در آن نفوذ خواهد کرد»(3)
از این رو بنا به توصیه رهبر معظم انقلاب تلاوت‌کنندگان قرآن تنها هنگامی می توانند با تلاوت هاشان در قلوب مخاطبان خود نفوذ کنند که خود حائز شرایط فهم و تدبر در قرآن باشند و بتوانند این خنکای مطبوع و این حلاوت بی‌نظیری را که ابتدا، خود دریافت کرده اند به مخاطبان منتقل کنند، چنانچه معظم له فرمودند: «باید قاریان قرآن، به رنگ قرآن و به خُلق قرآن و به شکل قرآن در بیایند و اوّلین ادب در ورود به این ساحت عظیم این است که خواننده قرآن و تلاوتگر قرآن، با اذعان به قرآن، با باور مفاهیم قرآن، باورِ آن مفاهیمی که دارد تلاوت می‌کند، تلاوت کند.»
سقوط از رتبه والا
از جمله مهمترین نکاتی که رهبر معظم انقلاب بر آن تصریح داشتند، مراقبت از این نکته مهم بود که به تلاوت قرآن به‌عنوان یک خوش صدایی و یک آوازه‌خوانی فقط نگاه کنیم که مطمئنّاً از این رتبه والا که مرتبت خشیت است، سقوط خواهد کرد و در این خصوص به برخی فرهنگ ها و نگرش های دیگر به مقوله تلاوت قرآن اشاره داشتند.
معظم له در این خصوص به دو نمونه خاص نیز اشاره فرمودند که یکی از آن ها رواج اهمیت دادن به نفس بلند که در بین قرّاء عرب خصوصا مصری‌ها و دیگران و شیوع آن به داخل کشور بود و همچنین رعایت نکردن حد مراعات در تشویق کردن و «الله الله» گفتن – که این هم تقلیدی است از عربها – «که بعضی‌ها بمجرّد اینکه خواننده شروع کرد به خواندن، شروع می‌کنند پشت سرِ او ترنّم «الله» که مثل اینکه یکی از دنباله‌های لازمِ خواندن او این است که این طرف بگوید «الله»! هیچ لزومی ندارد.»
معظم له همچنین در این خصوص فرمودند: «تشویق قرآن هم طبق آنچه معمول عربها است، «الله الله» گفتن است؛ البتّه آنها مخصوص قرآن [هم] نیست؛ آهنگ معمولی را هم که میخوانند الله الله میگویند – این حالا اشکالی ندارد امّا اینکه بمجرّد اینکه قاری شروع کرد به خواندن و ما از اینجا بنا کنیم «الله الله»، هیچ لزومی ندارد».
در این باره مناسب است به تمایز در تعریف صوت جمیل و صوت حَسن در روایات اسلامی بپردازیم که رسول اکرم (ص) در روایت شریفی، نیکوترین صوت را در قرائت قرآن کریم صدای کسی دانسته اند که از تلاوت وی رنگ و بوی خشیت الهی هویدا باشد. قال رسول الله (ص): «إِنَّ أَحْسَنَ النَّاسِ صَوْتًا بِالْقُرْآنِ الَّذِی إِذَا سَمِعْتَهُ یَقْرَأُ رَأَیْتَ أَنَّهُ یَخْشَى اللَّهَ تَعَالَى»(4)
همچنین در روایت آمده است که ابن عباس از پیامبر اکرم(ص) پرسید که چه کسی از همه نیکوتر قرآن می خواند، پیامبر اکرم(ص) پاسخ دادند: کسی که وقتی قرآن می‌خواند، ببینی که خشیت الهی در وجود او آشکار است.(5)
از این روی می توان، به این نتیجه مهم رسید که از صوت نیکو با صوت جمیل و بهره مند از دستگاه‌های موسیقایی دارای تفاوت بسیار برشمرده شده است و چه بسا اکتفا به صوت جمیل بجای بهره مندی از صوت نیکو یا «صوت حَسن» به تعبیر پیامبر اکرم(ص) موجبات سقوط تلاوت قرآن را از آن رتبه والا که همان مرتبت خشیت است در پی داشته باشد.
در صورت وقوع این مساله، شنونده قرآن، مستمع موسیقی قرآن است و بجای دنباله روی از کلام دنباله روی از آهنگ می‌کند و در این خصوص نیز چگونگی ارسال پیام چنانچه در ابتدای این نوشته بدان تصریح شده بود در مسیر تاثیرگذاری مورد خدشه واقع شده و انحراف از ارسال پیام را در برخواهد داشت.
انتقال پیام بوسیله لحن
رهبر معظم انقلاب همچنین در این دیدار با اشاره به مساله تکرار در حین تلاوت فرمودند: «تکرار به قدرى که مفهوم در ذهن مخاطب بنشیند، لازم است. گاهى اوقات انسان احساس می کند که قارى مثل اینکه همین‌طور یک کتابى را گرفته و دارد می‌خواند، عبارت را می خواند و دنبال می کند؛ این خوب نیست؛ مطلوب نیست. شما باید مفهوم را منتقل کنید و منعکس کنید به ذهن مخاطب؛ این گاهى با تکرار است، گاهى با تکیه است، گاهى با تکیه بر روى یک جمله است، گاهى تکیه یک کلمه است؛ این کار باید انجام بگیرد. یک نکته دیگری که مورد توجّه باید قرار بگیرد، رعایت موازین لحن است. … این الحان را درست باید ادا کرد.»
در خصوص انتقال مفاهیم در ارسال پیام شولمن از پژوهشگران علوم ارتباطات در خصوص ارتباطات غیر کلامی می نویسد: «هر فرستنده حداقل چهار دستگاه به عنوان کانال اصلی دارد که عبارت است از چهره، چشم ها، بدن و صدا(لحن) و حد نهایت آن در چهره است که اخم و لبخند و ادا و اصول نیست بلکه واکنش های طبیعی چهره در حین انتقال پیام است.
او همچنین با بیان نکات دیگری در خصوص ارتباط غیر کلامی می‌گوید: جنبه های غیر کلامی صدا و نیز شامل تن و آهنگ نیز از جمله موارد مهم است که عرضه می شود.(6)
در این خصوص می بایست قاری با اشراف به معنا و مفهوم آیاتی که تلاوت می‌کند، تمام ادراکات و احساسات موجود در واژه به واژه آیاتی که تلاوت می کند را و یا مفهوم و روح حاکم بر آنچه تلاوت می شود را با بهره گیری از عناصر ارتباطات غیر کلامی از جمله رعایت صحیح لحن به مخاطبان منتقل کند.
در پایان نیز همچنان به مهمترین وجه نکات بیان شده تاکید می شود که نهادها و اساتید و مربیان قرآنی می بایست فرض نخست را در تربیت قاری قرآن، تربیت حامل قرآن قرار دهند که تنها حامل قرآن است در صورت آشنایی به فنون تلاوت می تواند در جامعه اطراف خویش اثر گذار و منتقل کننده مفاهیم قرآن باشد.