شهید صدر، مباحث اقتصاد اسلامی، مخصوصاً مقایسه نظام اقتصادی اسلام، سوسیالیسم و سرمایه‌داری را در کتاب «اقتصادنا» به صورت مدون و سازمان‌یافته بیان کرد و ایده اولیه در مورد مباحث فقهی در اقتصاد اسلامی و ایده بانک اسلامی توسط ایشان مطرح شد.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، روز گذشته، 19 فروردین‌ماه، سالروز شهادت آیت‌الله سیدمحمدباقر صدر(ره)، متفکر برجسته اقتصاد اسلامی بود که به «شهید خامس» نیز لقب گرفته است. شهید صدر از خاندان صدر در 10 اسفند 1313 برابر با 25 ذی‌القعده 1353 در شهر کاظمین به دنیا آمد. وی فرزند سیدحیدر صدرعاملی بود. در سال 1365 که دوازده ساله بود به همراه برادرش سیداسماعیل، به نجف اشرف رفت تا نزد اساتید مشهور حوزه علمیه آن شهر به تحصیلات عالی بپردازد. او بخشی از سطوح را نزد برادرش آموخت. دوره عالی فقه و اصول را نزد سیدابوالقاسم خویی و شیخ محمدرضا آل یاسین گذراند. فلسفه اسلامى (اسفار ملاصدرا) را از صدرا بادکوبه‌ای و در کنار آن فلسفه غرب و نظرات فلاسفه غیرمسلمان را هم آموخت.
گفته شده، وی در دروس علامه جعفری در این زمینه شرکت کرده است. وی در فلسفه، اقتصاد، منطق، اخلاق، تفسیر و تاریخ نیز مطالعه و تحقیقاتی داشت. وی را می‌توان بنیانگذار منطق استقرائی در حوزه دانست. در حوزه اقتصادی اسلامی، مهمترین اثر وی کتاب «اقتصادنا» است که مهمترین مباحث آن به مکتب اقتصادی اسلام اختصاص دارد؛ موضوعی که تا پیش از ایشان، توجهی بدان صورت نگرفته بود.
شهید صدر؛ پدر اقتصاد اسلامی در کل جهان اسلام
عادل پیغامی، عضو هیئت‌علمی دانشگاه امام صادق(ع)، در گفت‌وگو با ایکنا، اظهار کرد: شهید صدر را الحق باید پدر اقتصاد اسلامی نامید و اندیشه اقتصاد اسلامی را در نیم قرن اخیر مرهون کارهای ایشان دانست. او نه تنها باید به‌عنوان پدر اقتصاد اسلامی در کل جهان اسلام مطرح شود، بلکه به‌ویژه در حوزه تفکر شیعی، او تک‌سوار این اندیشه در زمینه نحوه ورود به مسئله و مدل‌سازی است.
وی با بیان اینکه البته بزرگان دیگری نیز در عرصه اقتصاد اسلامی تأثیرگذار بوده‌اند، افزود: با این‌حال در عرصه مدل‌سازی و نظام‌سازی اقتصاد اسلامی شهید صدر(ره)، کارهای ایشان بسیار ستودنی بوده است. البته اینجا شایسته است یادی از امام موسی صدر، پسر عموی ایشان نیز بکنم که به واسطه مباحثات خود در نجف با شهید صدر، تأثیر بسزایی در طرح مباحث اقتصاد اسلامی و نقش مؤثری در شکل‌گیری اندیشه «اقتصادنا» در شهید صدر داشته است.
وی با اشاره به مشی فکری و روش معرفتی شهید صدر نسبت به مسئله نظام‌سازی اسلامی، در بیان مختصات اندیشه اقتصادی شهید صدر گفت: طرح نظریه «منطقة الفراغ»، طرح مشی فقهی تنقیح مناط کردن و مناط‌گیری و نظام‌سازی از آرای اجتهادی فقها و به‌ویژه آرای اجماعی فقها در حوزه فقه، با طرح نوع تفسیر و نگاهی که از کارکردها و وظایف دولت در عرصه اقتصاد مطرح است و نیز دقت در سؤالات بنیادین اقتصاد مانند روابط بالادستی و پایین‌دستی و کارگزار و عاملی که ایشان در قلب اقتصاد مورد توجه قرار داده است، چهار محوری هستند که مختصات فکری شهید صدر را تشکیل می‌دهند.
وی اظهار کرد: البته اندیشه بانکداری بدون ربای شهید صدر متأسفانه بعدها از سوی سایر اندیشمندان تکمیل نشد و بانکداری بدون ربا در همان حد قانون مصوب اولیه انقلاب اسلامی ایران باقی ماند، ولی تأسیس بانکداری بدون ربا و نگاه خاص ایشان به مسئله بانک و نحوه تأسیس ترتیبات گردش سرمایه در بانک و روابط قراردادی بانکی را عملاً مدیون کتاب «البنک لا ربوی فی‌الاسلام» در حوزه بانکداری اسلامی هستیم.
شهید صدر؛ پدر اقتصاد اسلامی مدون
آیت‌الله سیدمحمود هاشمی‌شاهرودی، رئیس سابق قوه قضائیه و از شاگردان شهید صدر درباره ایشان اظهار می‌کند: به حق شهید صدر را می‌توان پدر اقتصاد اسلامی مدون به شمار آورد. ایشان اولین کسی بود که یک نظام اقتصادی را از متن قرآن و سنت و فقه نورانی اسلام بیرون کشید و آن را در مقابل سایر نظام‌ها مطرح کرد. یکی از نوآوری‌های ایشان تفکیک بین مکتب و علم اقتصاد اسلامی و تبیین روش هر یک است. ایشان چارچوب نظام اقتصادی اسلام را بسیار زیبا فنی، علمی و تطبیقی مطرح کردند. کتاب «اقتصادنا» به تعبیر اساتید اقتصاد اسلامی کشورمان «قرآن اقتصاد اسلامی» محسوب می‌شود.
شهید صدر؛ پدر اقتصاد اسلامی در نزد علمای اهل سنت
حجت‌الاسلام والمسلمین سیدحسین میرمعزی، پژوهشگر اقتصاد اسلامی معتقد است: شهید صدر، نخستین فردی است که اقتصاد اسلامی را سیستمی و نظام‌مند مطرح کرد؛ به طوری که علمای اهل تسنن وی را پدر علم اقتصاد اسلامی معرفی می‌کنند. او کسی است که بین مذهب و نظام اقتصادی تفکیک قائل شد.
به گمان عضو انجمن اقتصاد اسلامی حوزه علمیه، نظام اقتصادی، مرزهای رفتاری را میان مردم تعیین می‌کند که براساس زمان و مکان قابل تغییر است؛ از این رو مقصود از نظام اقتصادی اسلام، مجموعه‌ای از الگوهای مطلوب رفتاری در سه حوزه تولید، توزیع و مصرف است که از طریق الگوهای مطلوب روابط اقتصادی در راستای اهداف مورد نظر اسلام به صورت هماهنگ به یکدیگر پیوند می‌خورند و شهید صدر در ایجاد این پیوند نقشی اساسی ایفا کرده است.
با شناختن شهید صدر همه اساتید را فراموش کردم
حجت‌الاسلام والمسلمین سیدنورالدین اشکوری، یکی از قدیمی‌ترین شاگردان و نزدیکان شهید صدر که اکنون مدیریت مؤسسه نشر آثار شهید صدر را در قم برعهده دارد، درباره نحوه آشنایی و خصوصیات شخصیتی و علمی ایشان گفت: معمولاً اولین سؤالی که درباره شهید صدر از من می‌شود، همین سؤال است و بارها جواب گفته‌ام و چون این پاسخ در ارتباط با شناخت شخصیت شهید بزرگوار سیدمحمدباقر(ره)، مفید است، تکرار می‌کنم. بنده آخرین کتاب سطح، یعنی «کفایه» را می‌خواندم؛ در آن موقع استاد بنده، بهترین استاد کفایه نجف، مرحوم آیت‌الله شیخ مجتبی لنکرانی بود. سیدی لبنانی به نام سیدفخرالدین موسوی با بنده دوست بود. ایشان از بنده خواست که به اتفاق نزد شهید بزرگوارمان برویم و از ایشان تقاضای تدریس کفایه کنیم. سیدفخرالدین گفت که سیدی عرب است، چنین است و چنان است و بیا برویم و درس کفایه را از او بگیریم. بنده به ایشان گفتم که من در حال حاضر نزد بهترین استاد کفایه درس می‌خوانم و احتیاجی به استاد ندارم. ایشان اصرار کرد، بنده قبول نکردم تا بالاخره ایشان گفت حقیقت مطلب این است که من یک بار از این سید بزرگوار درخواست درس کفایه کرده‌ام و ایشان تدریس را شروع کرده‌اند، بعد من درس را ترک کرده‌ام و درس تعطیل شده است. برای بار دوم خجالت می‌کشم به تنهایی بروم و درخواست کنم. گفتم بسیار خوب، برای اینکه شما از درس این سید بزرگوار محروم نشوید، من می‌آیم و درخواست درس می‌کنم، اما این را بدان که من استاد خوبی دارم و نیازی به درس این سید ندارم؛ چند روزی درس ایشان را می‌آیم و بعد نمی‌آیم. سیدفخرالدین پذیرفت. خدمت شهید صدر رفتیم، درخواست کردیم، ایشان هم اجابت کردند و درس کفایه شروع شد. اولین جلسه‌ای که بنده در درس شهید بزرگوار حاضر شدم، حالتی پیدا کردم که قابل وصف نیست. تعبیر عامیانه‌ای در این زمینه هست که شاید اندکی گویای آن حالت بنده باشد و آن اینکه با وجود آنکه محضر اساتید بزرگی چون آقای لنکرانی، آقای راستی کاشانی که مکاسب و بعضی کتاب‌های دیگر را نزد ایشان خوانده بودم و بسیاری از اساتید بزرگ دیگر را درک کرده بودم، در همان روز اول، همه اساتیدم را فراموش کردم. این تعبیر عامیانه حالت آن روز من است. این چنین جذب این سید بزرگوار شدم.
شاگرد شهید افزود: ایشان ویژگی‌های متعددی داشت؛ عمده ویژگی ایشان در تدریس سطح این بود که سعی داشت مطالب کتاب به وضوح به شاگرد منتقل شود و به هیچ وجه به عمق مطلب نمی‌رفت و هیچ موقع اتفاق نمی‌افتاد که از مطلبی اشکالی بگیرد. در سطح خود کتاب می‌ماند و فقط مقصود کتاب را بیان می‌کرد و این در سطح استادی همانند ایشان، فوق‌العادگی زیادی می‌خواست. به علاوه اینکه ایشان با آن ذوق و نبوغش می‌دانست چگونه مقدماتی را ترتیب بدهد و چه نکاتی را که از ذهن شاگرد دور است، مطرح کند که شاگرد به راحتی به عمق مطلب برسد. کسی که با کتاب‌های علمی ایشان آشنا باشد، کاملاً متوجه این عرض بنده می‌شود که ایشان در کتاب‌های عملی‌شان عمیق‌ترین مطالب را با ساده‌ترین عبارات بیان کرده است.
بنیانگذاری ایده بانک اسلامی توسط شهید صدر
محمدجواد توکلی، عضو هیئت‌علمی مؤسسه امام خمینی(ره) و از جمله پژوهشگرانی است که به بررسی افکار و اندیشه‌های اقتصادی شهید صدر(ره) پرداخته است. توکلی کتابی با عنوان «شهید صدر؛ پدر اقتصاد اسلامی» در دست انتشار دارد. با او به گفت‌وگو نشستیم و دیدگاه وی درباره شهید صدر و دلایل نگارش این کتاب را از وی پرسیدیم.
وی ضمن اشاره به جایگاه شهید صدر در میان اندیشمندان مسلمان، اظهار کرد: تعابیر متفاوتی از سوی متفکران مسلمان درباره ایشان مطرح شده است و حتی متفکران سنی هم بر این امر تأکید کرده‌اند که شهید صدر کسی بود که مباحث اقتصاد اسلامی، مخصوصاً بحث نظام‌های اقتصادی و مقایسه نظام اقتصادی اسلام، سوسیالیسم و سرمایه‌داری را در کتاب «اقتصادنا» به صورت مدون و سازمان‌یافته بیان کرد. ایده اولیه در مورد مباحث فقهی در اقتصاد اسلامی و ایده بانک اسلامی نیز توسط ایشان مطرح شد.
وی ادامه داد: عنوان یکی از فصول کتابی که بنده مشغول نگارش آن هستم «نظریات اقتصادی شهید صدر» است که از افرادی که در برخی حوزه‌های تخصصی ایشان فعالیت داشته‌اند، خواسته‌ایم که عصاره نظریات ایشان را بیان کنند. فصلی دیگر به «بررسی تأثیر‌گذاری شهید صدر در اقتصاد اسلامی» می‌پردازد که یک نوع کتاب‌شناسی آثار ایشان است.
توکلی درباره اهداف تدوین این کتاب عنوان کرد: یکی از اهداف این کتاب این است که زمینه رشد و عرضه اندیشه اقتصادی شهید صدر را فراهم کنیم تا زمینه‌ساز کارهای بعدی در حوزه اقتصاد اسلامی هم باشد چون هنوز آثار و ابعاد اندیشه‌های اقتصادی ایشان، از جمله کتاب «اقتصادنا» به خوبی شناخته نشده است و امیدواریم بتوانیم ایشان را به عنوان یک چهره برجسته در جامعه حوزوی، دانشگاهی و در سطح بین‌الملی معرفی کنیم.