حضرت فاطمه معصومه علیها السلام در روز اول ذیقعده سال 173 قمرى در مدینه منوره دیده به جهان گشود. پدر بزرگوار آن حضرت، امام موسى کاظم علیه السلام و مادر گرامی‌شان حضرت نجمه خاتون است، که بعد از تولد حضرت رضا علیه السلام به «طاهره» ملقب شد.
هجرت به سمت ایران آغاز یک تحول و حرکت بزرگ
در کتاب «حضرت معصومه فاطمه ثانی» آمده است: «پس از ولایت‌عهدی امام رضا (علیه‌السّلام) بنی هاشم که مدت‌ها همواره تحت شکنجه و فشار حکام جور بودند با شنیدن این خبر به عنوان دیدار حضرت رضا (ع) از مدینه به خراسان رهسپار شدند. این گروه در حدود 400 نفر بودند در رأس آنها حضرت معصومه (س) بود. ایشان با گروهی از همراهان (علویان)، به ظاهر برای زیارت امام رضا(ع) مدینه را به سوی خراسان ترک کردند. یک سال از آخرین ملاقات با برادرشان گذشته بود و پس از یک سال تحمّلِ رنجِ فراق برادر و جلب امام رضا(ع) به خراسان، قصد هجرت کردند.»
حرکتی زینب وار برای یاری امام زمان خویش
اما روی دیگر سکه آن است که این زیارت، یک ملاقات عادی نبوده است؛ بلکه یک حرکت است. تحول عظیمی است که آغاز آن با حضرت امام رضا(ع) بوده و ادامه آن با حضرت معصومه(س) است؛ گرچه دیدار حضرت معصومه با امام رضا انجام نشد و در اثنای سفر و در ساوه، جنگ سختی درگرفت و کریمه اهل بیت(س) 23 تن از عزیزان خود را در این ستیز از دست داد و خود نیز پس از هفده روز در قم وفات یافت. این حرکت، مانند حرکت حضرت اباعبدالله است که آغاز حرکت، با سیدالشهدا(ع) و ادامه آن با حضرت زینب(س) بود. اینکه هجرت امام رضا(ع) از مسیر بصره ـ‌اهواز ـ فارس به مرو صورت گرفت.
امام صادق(ع) خبر دفن یکی از اولادشان را در قم داده بودند
هجرت حضرت معصومه(س) یک سال بعد، از مسیر دیگری انجام شد، می تواند علت مهم تری داشته باشد و آن این است که معصومین (علیهم السلام) می خواستند پایگاهی بسیار قوی در سرزمین ایران ایجاد کنند که قم را بهترین و مناسب ترین مکان یافتند؛ لذا نخستین جرقه از لسانِ مبارک امام صادق(ع) بود که خبر دفن یکی از اولادشان در قم را بیان فرمودند. حضرت معصومه(س) قم را انتخاب کردند تا با آمدن به این شهر، سخن امامان خود را به تحقق برسانند که تا آن زمان هیچ‌یک از اولاد معصومین(علیهم‌السلام) در قم دفن نشده بودند؛ بلکه حتی به این شهر قدم نیز نگذاشته بودند.
چهار فاطمه در خانه امام
مطابق نوشته مورّخان، حضرت موسی بن جعفر(ع) چهار دختر به نام «فاطمه»به شرح زیر داشته اند (که به فواطم اربعه معروفند):
1. فاطمه کبری، ملقب به «حضرت معصومه»(س) که در قم مدفون است
2. فاطمه صغری، ملقب به «بی بی هیبت» که در مدخل شهر باکو در جمهوری آذربایجان مدفون است
3. فاطمه وسطی، ملقب به «ستّی فاطمه»که در اصفهان مدفون است
4. فاطمه اُخری، مشهور به «خواهر امام» که در رشت مدفون است
نکته: فقط حضرت معصومه(س) از نجمه خاتون (مادر امام رضا(ع)) تولد یافته است.
محدّث گران‌قدر، حاج شیخ عباس قمی(ره) به هنگام بحث از دختران حضرت موسی بن جعفر(ع) می نویسد:«برحسب آنچه به ما رسیده، افضل آنها سیده جلیله معظّمه، فاطمه بنت امام موسی(ع)، معروف به حضرت معصومه(س) است».
برای حضرت معصومه(س) شفیعه روز جزا، القاب فراوانی ذکر شده که برخی آنها عبارتند از: معصومه، کریمه اهل‌بیت، اُختُ الرضا،نقیه، سیده، طاهره و حمیده.
عالمه آل عبا
پیرمردهای عالم اسلام، سؤال‌هایشان را جمع کرده، نوشته و آورده بودند خدمتِ امام کاظم(ع). چون امام(ع) نبودند، سؤال ها را به دختر او یعنی حضرت معصومه(س) دادند تا مطمئن شوند که سؤال‌ها به دست پدر خواهد رسید. وقتی فردا آمدند، هنوز امام کاظم(ع) نیامده بودند. سؤال‌ها را گرفتند و رفتند. دختر امام، سؤال‌ها را کامل جواب داده بود. میان راه به امام کاظم(ع) برخوردند و جواب‌ها را به او نشان دادند. امام همه پاسخ‌ها را تأیید کرده و فرمودند: «فِداها اَبُوها؛ پدرش به فدایش»
بخشى از آثار و برکات حضرت معصومه علیها السلام در قم
ورود حضرت فاطمه معصومه علیها السلام به شهر قم و دفن پیکر مطهر آن بانوى کبریا در این شهر، آثار و برکات فراوانى را به همراه داشته است. از لحظه ورود نبیره رسول الله صلى الله علیه و آله به قم، پیوسته این شهر از جهات فرهنگى، سیاسى، اجتماعى، عمرانى و اقتصادى رو به رشد و پیشرفت نهاده است. تاثیر این واقعه تاریخى را می‌توان با مطالعه زوایاى تاریخى این شهر به دست آورد. برکات این بانوى مجلله در شهر قم آنگاه به اوج خود می‌رسد که بدانیم تاثیر وجود آن حضرت در تحولات تاریخى، فرهنگى، مذهبى، اجتماعى نه تنها در محدوده یک شهر بلکه گاهى در کل کشور ایران بوده و یا حداقل وقایع وحوادث کشور ایران به نوعى مرتبط با شهر قم است.
بیت النور
بیت النور حجره ای است که حضرت معصومه(س) در مدت اقامت هفده روزه‌شان در منزل موسی بن خزرج، در آنجا مشغول عبادت بودند که هم اکنون نیز این حجره در محله میدان میر قم وجود دارد و مورد توجه دوست داران اهل‌بیت است. عبادت و شب زنده داری هفده روزه این بانوی مکرمه در واپسین روزهای عمر شریفش، گوشه‌ای از یک عمر عبودیت و خضوع و خشوع او در برابر ذات پاک الهی است. امروز بر سرْدرِ آن مکان مقدس این دو بیت به چشم می خورد: شده بنیاد این کاخ منوّر/ به پاس دختر موسی بن جعفر/ عبادتگاه معصومه است اینجا/ کز اینجا قم شرافت یافت دیگر.