حج؛ این فریضه بزرگ الهی و کنگره عظیم عبادی ـ سیاسی مسلمین، با سیاسی کاری آل سعود امسال بر روی زائران ایرانی بسته شد و حاکمان و مسئولان عربستان سعودی با دخالت دادن اختلافات خود با دولت جمهوری اسلامی ایران برخلاف نص صریح قرآن مردم مسلمان ایران را از انجام این فریضه بزرگ محروم ساختند. این در حالی بود که شروط جمهوری اسلامی ایران در مذاکرات با مسئولان سعودی، با توجه به فاجعه منا در سال گذشته، تضمین حفظ امنیت و عزت زائران ایرانی بود که از سعودی‌ها از دادن تضمین طفره رفتند و در کنار آن شروطی را برای حجاج ایرانی قرار دادند که نتیجه آن چیزی جز تحریف فلسفه قرآنی مراسم حج، برائت از مشرکان، و تنزل یافتن حج از یک مراسم چند بعدی(عبادی، سیاسی و اجتماعی) به یک مراسم تک بعدی(عبادی) نبود.
این اتفاق سبب شد که به مناسبت سالگرد ارتحال امام(ره) نگاهی به فلسفه برگزاری حج در اندیشه بنیانگذار کبیر انقلاب بیندازیم و آن را با اعمال و رفتار سران آل سعود در برگزاری این مراسم مقایسه کنیم. پر بی‌راه نیست اگر بگوییم این مقایسه‌ای است میان دو الگوی حج؛ حج ابراهیمی و حج سعودی.
در تبیین نگاه امام (ره) به مراسم و فریضه حج باید گفت که در اندیشه امام(ره) حج، یک فریضه عبادی، سیاسی و اجتماعی توأمان است که در یک قالب قرار می‌گیرد. یعنی حتی اعمال عبادی فردی این مراسم بدون پیام‌های سیاسی و اجتماعی نیست و لذا امام(ره) در وهله نخست به تلاش برخی حاکمان کشورهای اسلامی و عالمان درباری در تقلیل دادن حج به یک مراسم خشک مذهبی و صرفا عبادی و بی‌توجه به وضعیت جهان اسلام و مسلمانان انتقاد شدیدی کرده و می‌فرمایند:
«مع الأسف ابعاد مختلف این فریضۀ عظیم سرنوشت‌ساز به واسطۀ انحراف‌های حکومت‌های جور در کشورهای اسلامی و آخوندهای فرومایۀ درباری و کجفهمیهای بعضی از معممین و مقدسنماها در تمام کشورهای اسلامی در پردۀ ابهام باقی مانده است. کج فهمانی که حتی با تشکیل حکومت اسلامی مخالف، و آن را از حکومت طاغوت بدتر میدانند! کج‌فکرانی که فریضۀ بزرگ حج را محدود به یک ظاهر بیمحتوا کرده، و ذکر گرفتاری‌های مسلمانان و کشورهای اسلامی را بر خلاف شرع و تا سرحد کفر میشمارند. وابستگان به حکومت‌های جابر انحرافی که فریاد مظلومانی را که از گوشه و کنار جهان در این مرکزِ فریاد جمع گردیدهاند، زندقه و برخلاف اسلام وانمود می‌کنند. بازیگرانی که برای عقب نگه داشتن مسلمانان و باز کردن راه برای غارتگران و سلطه جویان، اسلام را در کنج مساجد و معابد محصور نمودهاند و اهتمام به امر مسلمین را بر خلاف اسلام و وظایف مسلمانان و علمای اسلام معرفی می‌کنند».(صحیفه امام، ج ۱۹،۴ شهریور ۱۳۶۳)
ایشان سپس به تشریح ابعاد عرفانی، معنوی، اجتماعی و سیاسی می‌پردازند که بنا به هدف این یادداشت که مقایسه میان دو نگاه قرآن‌محور و سعودی‌محور به حج است بعد سیاسی و اجتماعی حج به عنوان کانون و نقطه اساسی این افتراق مدنظر قرار گرفته و از تشریح سایر ابعاد حج در اندیشه امام(ره) صرف نظر می‌شود.
در نگاه امام(ره) به دلیل حاکم بودن شاهان وابسته به استعمار و استکبار بر کشورهای اسلامی برای جلوگسری از بیداری مظلومان و مسستضعفان جهان سعی می‌شود که بعد سیاسی حج به فراموشی سپرده شده و با آن به مقابله می‌پردازند و در این راستا می‌فرمایند:
«از همۀ ابعاد آن مهجورتر و مورد غفلتتر، بُعد سیاسی این مناسک عظیم است که دست خیانتکاران برای مهجوریت آن بیشتر در کار بوده و هست و خواهد بود و مسلمانان امروز و در این عصر ـ که عصر جنگل است ـ بیشتر از هر زمان موظف به اظهار آن و رفع ابهام از آن هستند؛ زیرا بازیگران بین‌المللی با اغفال مسلمین و عقب نگه داشتن آنان از یک سو، و عمال سودجوی آنان از سوی دیگر و غفلت‌زدگان نادان از طرفی و آخوندهای درباری یا کج‌فهم از سوی دیگر و متنسکان جاهل از یک طرف، دانسته یا ندانسته پشت در پشت هم ایستاده و در محو این بُعد سرنوشت‌ساز و نجات دهندۀ مظلومان در فعالیت هستند و لازم است متعهدان و بیداران و دلسوزان برای غربت اسلام و مهجوریت این بعد در احکام اسلام، بویژه حج که این بعد در آن ظاهرتر و مؤثرتر است، با قلم و بیان و گفتار و نوشتار به کوشش برخیزند؛ خصوصاً در ایام مراسم حج، که پس از این مراسم عظیم انسان‌ها میتوانند در شهر و دیار خود با توجه به این بُعد عظیم مسلمانان و مظلومان جهان را بیدار و برای خروج مظلومان جهان از تحت فشارهای روز افزون ستمگران مدعی حمایت از صلح به حرکت وادارند. و پر واضح است که اگر در این کنگرۀ عظیم جهانی، که همۀ اقشار ملت‌های مظلوم اسلامی از هر مذهب و ملت و دارای هر زبان و مسلک و هر رنگ و قشر، ولی با زیّ واحد و لباس مشابه، دور از هر آلایش و آرایش، اجتماع نمودهاند مسائل اساسی اسلام و مسلمین و مظلومان جهان از هر فرقه حل نشود و حکومت‌های مستکبر و زورگو سرجایشان ننشینند، از اجتماعات کوچک منطقهای و محلی کاری برنخواهد آمد و راه حل فراگیری به دست نخواهیم آورد». (همان)
امام(ره) سپس با اشاره به آیه شریفه «إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبَارَكًا» می‌فرمایند:
«بیت اللّه الحرام، اول بیتی است که برای «ناس» بنا شده. بیت همگانی است. هیچ شخصیتی و هیچ رژیمی و هیچ طایفهای حق تقدم در آن را ندارد… این بیت معظم برای ناس بنا شده، و برای قیام ناس و نهضت همگانی، و برای منافع مردمی. و چه نفعی بالاتر و والاتر از آنکه دست جباران جهان و ستمگران عالم از سلطه بر کشورهای مظلوم کوتاه شود و مخازن عظیم کشورها برای مردم خود آن کشورها باشد. بیتی که برای قیام تأسیس شده است، آن هم قیام ناس و للناس، پس باید برای همین مقصد بزرگ در آن اجتماع نمود، و منافع ناس را در همین مواقف شریف تأمین نمود، و رمی شیاطین بزرگ و کوچک را در همین مواقف انجام داد. مجرد کلید‌داری بیت و سقایت حُجاج و عمارت مسجدالحرام کافی نیست و مربوط به مقصد نیست». (همان)
در حقیقت از نگاه امام(ره) خانه خدا، خانه بیداری و پویایی مسلمین در برابر مستکبران است که این مسئله منافع عمومی امت اسلامی را در بر داد. حال آنکه سران آل سعود حج را به مثابه فریضه سکوت و خمودگی جهان اسلام ترسیم کرده که هدف غایی آن همین انجام اعمال عبادی ظاهری است بدون آن که این اعمال ظاهری منجر به عمقی شود و تحولی در امت اسلامی ایجاد کند. به عبارتی تقابل بصیرت و غفلت نقطه ممیزه مهم حج ابراهیمی و حج سعودی است
همچنین امام(ره) در ادامه با استناد به آیه «أَجَعَلْتُم سِقَایَةَالحَاجِّ وَ عِمَارَةَ المَسْجِدِ الْحَرَامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَ جَاهَدَ فِی سَبیِلِ اللّهِ لایَسْتَوُونَ عِنْدَاللّهِ وَ اللّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظّالمینَ» می‌فرمایند:
«گویی آیۀ شریفه در عصر ما نازل شده و گویای حال ماست. در عصر حاضر سرگرمی به سقایت و معیشت حجاج و به عمارت و تزئین مسجد الحرام، و غفلت از ایمان به خدا و روز جزا و کنارهگیری از جهاد فیسبیل اللّه را ظلم، و کسانی که چنین کنند را ظالم محسوب داشته است. ایمان به خدای تعالی و روز جزا انسان‌ها را به جهاد فی سبیل اللّه و قیام برای حق و عدل سوق میدهد و خداوند قومی را که چنین نباشند هدایت نمیفرماید، که اینان ظالمانند».(همان)
امروز می‌بینیم که بیشترین و مهم‌ترین توجه آل سعود به توسعه فیزیکی خانه خدا و تزئین کعبه و زیباسازی آن است. این مسئله در عین اینکه در حد معقول آن امری ضروری است اما نباید منجر به فراموشی هدف اصلی حج که همانا افزایش آگاهی جهان اسلام از شرایط خود در فضای بین‌المللی و نزدیگی بیشتر مسلمین به یکدیگر است، گردد. در واقع ژرف‌نگری در مقابل ظاهر گرایی دومین تقابل و تمایز بنیانی حج ابراهیمی و حج سعودی است
امام(ره) با بیان اینکه اول بار در حج خداوند متعال و پیامبر اکرم(ص) ندای برائت از مشرکین را سردادند بر اساس آیه شریفه «وَ أَذَانٌ مِنَ اللّهِ وَ رَسُولِهِ الَی النَّاسِ یَوْمَ الْحَجِّ الأَکْبَرِأَنَّ اللّهَ بَرِیءٌ مِنَ المُشْرِکِینَ وَ رَسُولُه»، فرمودند:
« در آن روز خط امریکا و آخوندهای درباریِ تأمین کنندۀ منافع شیطان بزرگ نبودند که فتوا دهند ـ العیاذ باللّه ـ خدا و رسول بر خلاف مناسک حج دستور داده و عمل می‌کنند، و باید حج از این مسائل به دور باشد. روزی که ولی اللّه الأعظم، امام عصر ـ عجل اللّه تعالی فرجه الشریف ظاهر شوند و در کعبه ندای عدالت سردهند و بر خلاف ظالمان و کافران فریاد کشند، همین آخوندها هستند که او را تکفیر کنند و از ستمگران پشتیبانی نمایند».
براین مبنا رفتارهای امروز آل سعود نسبت به حجاج ایرانی بیانگر وابستگی عمیق آنها به استکبار و واهمه آنها از اعلام برائت از مستکبرین و مشرکین عالم است. زیرا بقای حکومت سعودی از تأسیس تا به امروز جز از مسیر وابستگی و همراهی با استکبار امکان‌پذیر نبوده است؛ براین اساس نگاه برائتی یا رفافتی در برابر استکبار دیگر تفاوت اساسی حج ابراهیمی و حج سعودی است
دیگر توصیه مهم سیاسی و اجتماعی امام(ره) در فریضه حج توجه به مسئله وحدت مسلمین و تلاش برای حفظ آن با اجتناب از اعمال و رفتار تفرقه‌افکنانه است و در این باره می‌فرمایند:
«مسلمانان حاضر در مواقف کریمه، از هر ملت و مذهب که هستند، باید به خوبی بدانند که دشمن اصلی اسلام و قرآن کریم و پیامبر عظیم الشأن ـ صلی اللّه علیه و آله و سلم ـ ابر قدرت‌ها، خصوصاً امریکا و ولیدۀ فاسدش اسرائیل است که چشم طمع به کشورهای اسلامی دوخته و برای چپاول مخازن عظیم زیرزمینی و روی زمینی این کشورها از هیچ جنایت و توطئهای دست‌بردار نیستند. و رمز موفقیت آنان در این توطئۀ شیطانی تفرقه انداختن بین مسلمانان، به هر شکل که بتوانند، میباشد. در مراسم حج ممکن است اشخاصی، از قبیل ملاّهای وابسته به خود، را وادار کنند که اختلاف بین شیعه و سنی ایجاد کنند؛ و آنقدر به این پدیدۀ شیطانی دامن زنند که بعض سادهدلان باور کنند و موجب تفرقه و فساد شوند. برادران و خواهران هر دو فرقه باید هوشیار باشند. و بدانند که این کوردلان جیره خوار با اسم اسلام و قرآن مجید و سنت پیامبر میخواهند اسلام و قرآن و سنت را از بین مسلمین برچینند؛ یا لااقل به انحراف کشانند. برادران و خواهران باید بدانند که امریکا و اسرائیل با اساس اسلام دشمنند؛ چرا که اسلام و کتاب و سنت را خار راه خود و مانع از چپاولگریشان میدانند… در این مقطع زمانی تکلیف الهی حجاج است که اگر مطلبی از گویندگان شنیدند که بوی ایجاد اختلاف بین صفوف مسلمانان را میدهد، انکار کنند؛ و برائت از کفار و سردمداران آنان را از وظایف خود در مواقف کریمه بدانند؛ تا حج آنها حج ابراهیمی ابوالأنبیاـ صلوات اللّه علیه ـ باشد و حج محمدی ـ صلی اللّه علی و آله وسلم. و الاّما أکْثَرَ الضَّجِیجَ وَ أَقَلَّ الحجِیجَ دربارۀ آنها صادق است».
ایشان ذات حج و اجتماع مسلمین در کنار یکدیگر در خانه خدا را برای تقویت وحدت و همدلی امت اسلامی دانسته که مناسک عبادی حج نیز در راستای تقویت این مسئله است. حال آنکه سران آل سعود همواره بر آتش مسائل اختلافی میان شیعه و سنی در مراسم حج می‌دمند و نسبت به شیعیان با تحقیر برخورد می‌کنند و از این طریق به دنبال بهانه برای تشدید اختلافات می‌گردند تا به اسم جلوگیری از تفرقه میان امت اسلام، بعد سیاسی حج را کمرنگ و در نهایت حذف نمایند؛ براین مبنا چهارمین تفاوت و تمایز اساسی حج ابراهیمی و حج سعودی، وحدت‌طلبی و تفرقه‌آفرینی است.
براین مبنا در جمع‌بندی می‌توان گفت تفاوت حج ابراهیمی با حج سعودی در چهار محور اساسی غفلت یا بصیرت، سطحی‌نگری یا ژرف‌نگری، نگاه برائتی یا رفاقتی به استکبار و وحدت‌طلبی یا تفرقه‌آفرینی است که این تفاوت‌ها از نوع نگاه به فریضه حج سرچشمه گرفته و براساس آن رفتارها و سیاست‌های اتخاذی تفاوت‌های بعدی را ایجاد می‌کند